Πεντέλη ή Πεντελικό

Βουνό της Αττικής, το δεύτερο σε ύψος (1.107 μ.) μετά την Πάρνηθα (1.410 μ.), στα ΒΔ του λεκανοπεδίου των Αθηνών, το οποίο και περικλείει μαζί με το Αιγάλεω, την Πάρνηθα και τον Υμηττό. Ουσιαστικό στοιχείο του απαράμιλλου αττικού τοπίου, η Π. είναι ιδιαίτερα συνδεδεμένη με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, αφού από τα μαρμαρά της έχουν κατασκευαστεί τα περισσότερα μνημεία του αθηναϊκού χρυσού αιώνα, και πρώτα πρώτα ολόκληρο το συγκρότημα της Ακρόπολης των Αθηνών. Η Π. υμνήθηκε όσο λίγα ελληνικά βουνά, τόσο από ποιητές της αρχαιότητας, όσο και από νεότερους. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι του Κωστή Παλαμά, ο οποίος ύμνησε την Π. όσο κανένας άλλος ποιητής μας. Αλλά και άλλοι Nεοέλληνες ποιητές ύμνησαν την Π., η οποία, και σήμερα, παρά τις αλλοιώσεις του τοπίου της, διατηρεί την ιδιαίτερη γραφικότητά της. Με την Π. συνδέονται πολλοί αρχαίοι ελληνικοί μύθοι και έχει τη θέση της και στη νεότερη λαογραφία μας. Η βιβλιογραφία για το βουνό αυτό είναι ιδιαίτερα πλούσια και διαρκώς εμπλουτίζεται με νέα συγγράμματα. Βασικός λόγος του διαρκούς ενδιαφέροντος για το βουνό αυτό είναι ότι βρίσκεται κοντά στην Αθήνα. Γεωλογικά η Π. δομείται από το κρυσταλλοσχιστώδες υπόθεμα των ορέων, όπως το αποκαλεί ο μελετητής της Αττικής Λέψιους. Αυτό αποτελείται από ένα σύστημα μεταμορφωμένων στρωμάτων: ανώτερο μάρμαρο, μαρμαρυγιακός σχιστόλιθος Καισαριανής, κατώτερο μάρμαρο, η ηλικία των οποίων δεν έχει καθοριστεί απόλυτα. Οι ορίζοντες του μεταμορφωμένου συστήματος δεν διαχωρίζονται σαφώς. Το κατώτερο μάρμαρο και οι σχιστόλιθοι Καισαριανής εναλλάσσονται συνεχώς, και το ανώτερο μάρμαρο εξελίσσεται κι αυτό βαθμιαία από τους κατώτερους σχιστόλιθους, ύστερα από μια συνεχή εναλλαγή στρώσεων των δύο αυτών σχηματισμών. Το ανώτερο αττικό μάρμαρο είναι λευκό ή τεφρό, με ταινίωση παράλληλη προς τη στρώση, και το πάχος του ποικίλλει κατά θέσει από μηδέν, λόγω διάβρωσης, μέχρι 100 μ. Οι σχιστόλιθοι Καισαριανής, που είναι μαρμαρυγιοβριθή πετρώματα με κόκκους χαλαζία, λέπια μοσχοβίτη, ορθόκλαστο, αλβίτη, ασβεστίτη, χλωρίτη και άλλα ορυκτά, έχουν χρώμα λευκότεφρο έως μαύρο και είναι λεπτοσχισματώδεις. Την κυρίως μάζα του μεταμορφωμένου υποστρώματος της Π. αποτελεί το κατώτερο μάρμαρο, που αποτελείται από καθαρό σχεδόν ασβεστίτη με ελάχιστα ξένα συστατικά, όπως μοσχοβίτη και χλωρίτη. Παρουσιάζει κανονική στρώση και χωρίζεται σε τράπεζες μεγάλου πάχους. Το χρώμα του είναι λευκό έως ρόδινο και στους βαθύτερους ορίζοντες πάλλευκο. Αυτό το πάλλευκο μάρμαρο χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι για τα έργα τους. Όσο προχωρούμε προς τους ανώτερους ορίζοντες, το μάρμαρο γίνεται πιο λεπτόκοκκο και τεφρό ταινιωτό. Αυτό είναι λιγότερο ευαίσθητο από το πάλλευκο στις ατμοσφαιρικές επιδράσεις, γι’ αυτό χρησιμοποιείται περισσότερο σήμερα. Το κατώτερο μάρμαρο, ο ορίζοντας του οποίου φτάνει σε πάχος περίπου τα 500 μ., πάντοτε όμως σε εναλλαγή με τους σχιστόλιθους Καισαριανής, παρουσιάζει ισχυρή διάρρηξη, που οφείλεται στις ορογενετικές κινήσεις. Οι κοιλότητες επίσης με καταβόθρες, τα σπήλαια και γενικά οι καρστικοί αγωγοί, που υπάρχουν μέσα στη μάζα του, πείθουν για την καρστικοποίηση που έχει υποστεί. Η τεράστια ζήτηση μαρμάρου, που προέκυψε από τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση στο λεκανοπέδιο της Αττικής, είχε ως αποτέλεσμα να ενταθεί και να επεκταθεί η λατόμευση μαρμάρου στην Π., έτσι που ολόκληρο το κεντρικό τμήμα του βουνού να δίνει πια την εντύπωση ενός απέραντου λατομείου. Η εικόνα γίνεται ακόμα εντονότερη από τους όγκους της λατύπης, των άχρηστων μικρών κομματιών και θραυσμάτων μαρμάρου, που παραμένουν συσσωρευμένα. Η αλλοίωση αυτής της μορφής της Π., μαζί με την επέκταση των οικισμών, έχει προκαλέσει τις αντιδράσεις πολλών αρμόδιων οργανώσεων και ειδικών, που επανειλημμένα έχουν υποστηρίξει ότι η Π. θα έπρεπε να προστατευθεί από την κακοποίηση λόγω της διπλής της ιδιότητας: του φυσικού τοπίου και του μνημείου. Ως λύση προτείνουν να αλλάξει η μορφή λατόμευσης του μαρμάρου, δηλαδή να μη γίνεται επιφανειακά αλλά σε βάθος, και ίσως να τεθεί έλεγχος στη χρήση του, ώστε να μη σπαταλιέται και για τις πλέον ευτελέστερες οικοδομικές ανάγκες. «Από το μάρμαρο που κατασκευάστηκε ο Παρθενώνας δεν υπάρχει λόγος να κατασκευάζονται και οι νεροχύτες», ειπώθηκε χαρακτηριστικά. H μονή Π. Βρίσκεται στις νοτιοδυτικές πλαγιές του ομώνυμου βουνού, σε απόσταση 18 χλμ. ΒΑ των Αθηνών. Είναι μονή ανδρική, με μεγάλη κτηματική περιουσία, πράγμα που της επέτρεψε, εκτός των άλλων, να αναπτύξει κατά τα τελευταία χρόνια ένα ευρύ οικοδομικό πρόγραμμα, στο οποίο περιλαμβάνεται και το παρακείμενο στη μονή κτίριο του λεγόμενου Διορθοδόξου Κέντρου. Η μονή Π. ιδρύθηκε το 1578 από τον επίσκοπο Ευρίπου Τιμόθεο, που ήταν και ο πρώτος ηγούμενος. Διάδοχός του ήταν ο Ιερόθεος Δέγλερης, αρχηγός μιας δυναστείας ηγουμένων από την οικογένεια αυτή, που κυβέρνησαν τη μονή ως τα μέσα του περασμένου αιώνα. Από τα πρώτα χρόνια του ιστορικού της βίου η μονή γνώρισε μεγάλη ευημερία, όχι μόνο γιατί ο ιδρυτής της είχε φροντίσει να την ανακηρύξει σταυροπηγιακή (εξαρτωμένη κατευθείαν από το πατριαρχείο) και να απαλλαγεί έτσι από τις επεμβάσεις και τις φορολογικές απαιτήσεις του τοπικού μητροπολίτη Αθηνών, αλλά και γιατί πέτυχε να τη θέσει υπό την προστασία της βασιλομήτορος (βαλιδέ σουλτάνας). Το τελευταίο αυτό γεγονός σήμαινε ότι έμενε ουσιαστικά αφορολόγητη από τις τουρκικές αρχές η τεράστια κτηματική της περιουσία, που εκτεινόταν σε ολόκληρο το ανατολικό τμήμα της Αττικής, από τον Ωρωπό έως το Σούνιο. Ωστόσο κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου αι. βρισκόταν σε αποδιοργάνωση και παρακμή, την οποία επέτεινε η άγρια λεηλασία της το 1688, άγνωστο ακριβώς από ποιους. Στα μέσα όμως του 18ου αι. είχε ήδη ανασυγκροτηθεί· το 1778 μάλιστα ήταν σε θέση να φιλοξενήσει για αρκετούς μήνες πολλούς Αθηναίους, που κατέφυγαν εκεί για να γλιτώσουν από την επιδημία της πανούκλας που σάρωνε την Αττική. Κατά την Επανάσταση του 1821 λεηλατήθηκε από τους Τούρκους. Η βιβλιοθήκη της μονής, που είχε μεταφερθεί στην Ακρόπολη, καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1826, ενώ το αρχείο της και διάφορα κειμήλια που φυλάγονταν στο εκκλησάκι της Αγίας Δύναμης (της οδού Μητροπόλεως) διασκορπίστηκαν. Ανασυγκροτήθηκε μετά την Επανάσταση. Από τα παλιά της μετόχια διατηρεί ακόμα αρκετά, κυρίως γύρω από την Πεντέλη, όπως π.χ. η αρχαία μονή της Νταού (ή Ταώ) Πεντέλης. Το σημερινό κτιριακό συγκρότημα της μονής αποτελείται από νεότερα σχετικά κτίσματα. Το αρχικό καθολικό της μονής (Κοίμηση της Θεοτόκου) ανακαινίστηκε ριζικά το 1768 και το 1858. Ξαναχτίστηκε σε βυζαντινό ρυθμό το 1953, πάνω σε σχέδια του Α. Ορλάνδου. Τοιχογραφίες (του 17ου αι.) σώζονται μόνο στον εσωτερικό νάρθηκα. Άποψη του κεντρικού τμήματος του βουνού με τα επιφανειακά λατομεία. Μπροστά φαίνεται η μονή. Όγκοι μαρμάρου στο λατομείο της Πεντέλης. Το μέγαρο της Δούκισσας της Πλακεντίας, αρχιτεκτόνημα του Σταμάτη Κλεάνθη.